متأسفانه تاریخ دقیقی از پیدایش این هنر زیبا در دست نیست زیرا در برابر عوامل جوی آسیب‌پذیر بوده اما درسفر نامهٔ شاردن بهدوره صفوی در کرمان اشاره شده‌است که کاربردهای مختلفی داشته‌است. در کتاب‌های گوناگون هنری قدیمی‌ترین نمونه از پته دوزی در دنیا را متعلق به سال ۱۲۸۵هجری قمری دانسته‌اند.^[۳] در مورد این نمونه قدیمی باید اشاره کرد که به صورت سوزنی بوده و همهٔ زمینه اش با گل‌های ریز افشان به صورت محرمات و جناغی کج با استفاده از نخهای ابریشمی رنگین و روی پارچه‌ای از جنس پشم کرم رنگ انجام شده‌است و متعلق به سدهٔ ۱۲ هجری قمری است دورش با پتک دوزی و حاشیه اش به صورت پته دوزی و با نقش بته جقه‌ای قهر و آشتی می‌باشد. یک نمونه دیگر که از نظر تاریخی بر روانداز قبر شاه نعمت اله ولی تقدم دارد بقچهٔ پته دوزی و سلسله دوزی فرج اله کرمانی می‌باشد و تاریخ آن به سال ۱۲۸۰هجری قمری اشاره دارد

پته دوزی

یکی از رودوزی‌های زیبای ایران پته دوزی است و هنری است که اختصاص به زنان خوش ذوق در استان کرمان دارد و زیبایی خیره‌کننده و چشم‌نوازی دارد.^[۲] این رودوزی زیبا را بر روی پارچه‌های پشمی یک رنگ که عریض نامیده می‌شود می‌دوزند نخ‌هایی که بکار می‌رود نخ‌هایی از جنس پشمی هستند و این نخ‌ها ظریف و رنگارنگ هستند و معمولاً به رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز، زرد، نارنجی، قرمز و آبی سفید استفاده می‌شوند، طرح‌های مختلف اعم از انواع بته جقه یا طرح‌های هندسی را استفاده می‌کنن

. پته دوزی علاوه بر کرمان در شهر های رفسنجان، سیرجان و ماهان و … رواج دارد. یکی از معروفترین پته ها، روپوش مقبره شاه نعمت ا… ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکارترین پته های تولید شده در ایران بوده و بیش از یک قرن از عمر آن می گذرد.

مصارف پته دوزی

• رومیزی
• سجاده
• جلد قرآن
• جانماز
• پرده
• کوسن
• زیر لیوانی

نامهای دیگر

• فطه دوزی
• سلسه دوزی
• پته دوزی

نقوش پته دوزی

درپته دوزی این رودوزی زیبا و ظریف از نقش‌ها و طرح‌های کهن ایران زمین شاملبته جقه یا درخت زندگی استفاده می‌شود

تعابیر گوناگون از پته

تعابیر گوناگونی به دست آمده و اختلاف نظر هابعضی پته را نشانهٔ رمزگونه به معنی شعله آتش آتشکده‌های زردشتی می‌دانند گروهی آن را مثل بادام یا الهام ازگلابی برشمردن و آخرین نظریه آن را تجسم شیوهٔ یافته گیاهی هندی که از هند نمونه پته اش بدست آمده تعبییر کرده‌اند

موادتشکیل دهنده پته

مواد تشکیل دهنده پته شامل عریض (پارچه زمینه) و ریس (نخ‌های رنگین) می‌باشند.

عریض

که در گذشته از آن برای دوخت دامن، کت و پالتو نیز استفاده بعمل می‌آمد پارچه‌ای دستباف است که به وسیلهٔ دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید می‌شد؛ ولی در سال‌های اخیر دستگاه‌های چوبی جای خود را به دستگاه‌های تک فاز برقی دادند و پس از آن نیز تدریجابافته‌های کارخانه یی جانشینی عریض‌های دستباف شده و هم‌اکنون پته‌های استان کرمان‌را بیشتر اینگونه پارچه‌های کارخانه یی تشکیل می‌دهد.

ریس

که معمولاً در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی‌تیره، سبز ماشی، لاکی و… مورد استفادهٔ پته دوزان قرار می‌گیرد نوعی نخ پشمی‌دستریس یا ریسیده شده به وسیلهٔ ماشین است که میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازکی نخ مورد مصرف متفاوت می‌باشد؛ ولی بط‌ور متوسط رودوزی هر متر پته به‌حدود ۳۷۵ تا ۴۰۰ گرم نخ احتیاج دارد.

طرز تهیه پته

برای تهیهٔ یک قطعهٔ پته دوزی شده ابتدا عریض را به ابعاد لازم بریده و سپس آن رابدست طراح می‌سپارند و شیوهٔ کار نیز به این صورت است که زنان پته دوز خودمستقیما بط‌راح مراجعه نمی‌کنند و فروشندگان مواد اولیهٔ پته معمولاً مقدار زیادی عریض بریده و طراحی شده در اختیار دارند که به صورت آماده به سوندوزان می‌فروشند.

در مرحله طراحی، ابتدا طرح روی کاغذ کالک ترسیم می‌شود و پس از آن خط‌وط طرح را بط‌ورمتناسب با سوزن سوراخ کرده و سپس بر روی عریض مورد نظ‌ر منطبق می‌سازند و روی آن‌پود در گچ یا خاکهٔ زغال می‌ریزند و این عمل را گرته زنی می‌نامند (برای پارچه‌های تیره ازخاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاک زغال استفاده می‌شود) سپس نقاط مشخص شده را با قلم و مرکب چین روی پارچه مشخص می‌سازند. پس از طراحی، انتخاب نخ و رنگ مط‌رح‌است. رنگ‌های روشن ظرف سال‌های اخیر به پته دوزی راه یافته و رنگ‌های اصیل اغلب تیره‌است.

این مرحله به دلیل آنکه نقوش به‌طور خطی دوخته می‌شود. بمرحله ساق دوزی معروف است. سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر می‌شود؛ که این قسمت رااصطلاحاً آب دوزی یا متن دوزی می‌گویند. مرحلهٔ سوم که یکی از مهم‌ترین مراحل پته‌دوزی می‌باشد مرحله برگ دوزی و سایه زدن با نخ پیرامون گل‌ها و نقش‌ها است. برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و به صورت زیگزاک انجام می‌شود و آن را پتک دوزی نیز می‌نامند (پتک در زبان محلی به معنی جوانه‌است).

پس از اتمام دوخت پته را شسته و با کمک دستگاه مخصوصی بنام نورد اتو زده و آماده ی‌فروش می‌کنند.

یکی از معروفترین پته‌ها، روپوش مقبره شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکارترین پته‌های تولید شده در ایران بوده و بیش از یک قرن از عمر آن می‌گذرد.

معروفترین نقوش پته، طرح پته‌ای یا درخت زندگی است که به نام‌های متعدد در پته به کارگرفته می‌شود، مانند پته میری، پته ترمه‌ای، پته جقه‌ای، پته بادامی، پته سربندی، پته افشاری، پته کردستانی و غیره. از دیگر طرح‌های پته دوزی، پیچک ترنج، سروچه، نقوش حیوانی بخصوص پرندگان و لچک ترنجی را می‌توان نام برد.

در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده، جا قرآنی، پرده، رویه، زیر لیوانی، رومیزی، سوزنی، بقچه و… انجام می‌شود.^[۵] یکی از جدیدترین محصولات کاربردی پته، جعبه چوبی پته می‌باشد که توسط گروه هنری لنا طراحی شده‌است. این هم نشینی چوب و پته، ترکیب چشم‌نوازی را رقم زده است.

رنگ های پته دوزی و رنگ بندی درست پته

دوخت های پته دوزی از گذشته تا به حال تغییرات اندکی را شاهد بوده و اصالت خود را حفظ کرده است. پته های قدیمی به جا مانده از اعصار گذشته که در موزه‌های هنرهای تزئینی ایران نگهداری می‌شود، نشان می‌دهد که عنصر رنگ در این هنر اصیل ایرانی از آرزوهای مردمان کویر مرکزی ایران (عنصر جغرافیا) حکایت دارد.

توجه به همنشینی رنگ ها در دوخت پته یکی از مهمترین اصول رنگ آمیزی است، اما در سال‌های اخیر نوعی دسته‌بندی تحت عنوان رنگ های اصلی و فرعی شکل گرفته است که به نظر برخی از کارشناسان فن، تقسیم‌بندی صحیحی به نظر نمی‌رسد. چرا که عنصر رنگ از نظر علمی یک طیف چند رنگی محسوب می‌شود و بخش‌بندی کردن آن بدون توجه به اصول رنگ شناسی، عملی غیرعلمی به نظر می‌رسد. به گفته این کارشناسان، طبیعت بزرگ‌ترین منبع الهام در هنر است که عنصر تضاد در رنگ بندی را نقض می‌کند. از طرف دیگر، نزدیکی هنر قالی بافی با هنر پته دوزی باعث شکل‌گیری واژه‌های یکسانی در رنگ شناسی هنر دوخت و بافت شده است که امروزه در هر دو هنر کاملا مشهود است.

رنگ های سنتی اصلی و فرعی

در یک تقسیم‌بندی چالشی که مورد نقد برخی از هنرمندان پته دوزی است، معمولا از دو نوع رنگ به عنوان رنگ های پته دوزی استفاده می‌شود: ۱. رنگ های اصلی و ۲. رنگ های فرعی. اما در سال‌های اخیر با ورود هنرمندان نوگرا و ایجاد تغییراتی در بازار پته دوزی، رنگ های دیگری نیز به جمع رنگ های سنتی پته اضافه شده است. این رنگ ها را تحت عنوان رنگ های فانتزی شناسایی می‌کنند.

بر اساس این تقسیم‌بندی، رنگ های اصلی عبارتند از: ۱. مشکی، ۲. قرمز (لاکی)، ۳. آبی تیره، ۴. آبی روشن، ۵. سرمه ای، ۶. نارنجی یا زرد، ۷. عنابی و ۸. سفید. در کنار آن، شش رنگ فرعی نیز وجود دارد که در پته های کرمان قابل مشاهده است: ۱. نارنجی روشن، ۲. بنفش تیره، ۳. بنفش روشن، ۴. صورتی تیره، ۵. صورتی روشن و ۶. شتری.

انتخاب رنگ های پته دوزی بر اساس طرح و نقش

معمولا بسته به اینکه طرح موجود بر روی شال پته دوزی چیست و چه کاربردی دارد، می‌توان رنگ مشخص برای آن طرح را انتخاب کرد. برای مثال از گذشته تا کنون در مراسم عروسی، بقچه عروس را قرمز و بقچه داماد را سفید انتخاب می‌کردند و یا برای برای مراسم عزا از رنگ های تیره تر نظیر مشکی و سبز تیره استفاده می‌کردند. این سنت ها در حال حاضر نیز با تفاوت‌های اندکی رعایت می‌شود. البته توجه به رنگ شال نیز اهمیت قبلی خود را داراست.

• طرح سلسله: در این طرح، پس از دوخت نقش ها، زمینه پته را با رنگ های سبز تیره،سرمه ای، قرمز (لاکی) و یا عنابی پر می‌کنند.
• محراب: برای دوخت طرح محراب، نقش ها و زمینه پته با استفاده از رنگ های قرمز (لاکی)، زرشکی، سرمه ای و یا سبز تیره پر می‌شود.

در انجام دوخت فانتزی چه رنگ هایی را با همدیگر ست کنیم؟

رنگ های اولیه و ثانویه

به رنگ های زرد، آبی و قرمز رنگ های اولیه یا اصلی و یا پایه گفته می‌شود که تمامی رنگ های موجود در طبیعت از این سه رنگ به دست می‌آید. از ترکیت این سه رنگ اصلی به صورت دو به دو، سه رنگ دیگر به دست می‌آید که به آنها رنگ های ثانویه گفته می‌شود.

ترکیت زرد + آبی: سبز

ترکیب زرد + قرمز: نارنجی

ترکیب آبی + قرمز: بنفش

رنگ های مکمل

بر اساس تئوری رنگ ایتن (Johannes Itten)، تمامی رنگ های موجود در طبیعت بر روی دایره‌ای به نام دایره ایتن قرار دارند. این رنگ ها به گونه‌ای در دایره ایتن جایگذاری شده است که دو به دو در مقابل یکدیگری قرار دارند. به این رنگ های دو به دو و مقابل هم، رنگ های مکمل گفته می‌شود.

 مکمل رنگ اولیه زرد: بنفش

مکل رنگ اولیه قرمز: سبز

مکمل رنگ اولیه آبی: نارنجی

معمولا با اضافه کردن مقداری از رنگ های سفید، خاکستری و مشکی به رنگ های اصلی یا ثانویه، رنگ های دیگری به وجود می‌آید که تشکیل توناژ رنگ را می‌دهند. برای مثال در پته های قدیمی طیفی گسترده از رنگ قرمز (چهره‌ای، گل خاری، روناسی، لاکی، سوسنی و جوزی) و سبز (چمنی، سیدی، چینی، فیروزه‌ای، یشمی پررنگ و کم رنگ، سنجدی و پسته‌ای) مورد استفاده قرار می‌گرفت که به برخی از این رنگ ها هم اکنون فانتزی گفته می‌شود 

نگهداری از پته و نکات آن

نگهداری اصولی و صحیح از صنایع دستی که هم ارزش مادی و معنوی بالایی دارند و هم به طور ذاتی آسیب پذیر و شکننده هستند، دغدغه مهمی برای همه محسوب می شود. نگهداری از پته و دیگر رودوزی های سنتی نیز که شدیدا در معرض آلودگی و تخریب هستند نیازمند برنامه ای دقیق است.

شستشوی پته

از آنجا که منسوجات به ویژه منسوجات پشمی و کُرک دار آلودگی را به راحتی به خود جذب می کنند، باید بدانیم که روش آلودگی زدایی و شستشوی آن ها چگونه است. بافت پته ظریف است و رنگ های آن طبیعی و روش رنگ آمیزی الیاف آن سنتی می باشد؛ از این رو اگر روش درستی در شستشوی آن اتخاذ نشود به بافت و رنگ های آن آسیب می رسد.

مراحل شستشوی پته

• پودر یا مایع لباس شویی بدون آنزیم را در ظرفی از آب سرد حل کنید
• پته را در آب محلول غوطه ور کنید
• چند دقیقه پته را در این محلول بچرخانید
• آب کشی کامل کنید
• از چلاندن پته خودداری فرمایید
• بعد از آبکشی کامل پته را بر سطحی صاف پهن کنید
• از آویزان کردن پته به بند رخت به شدت بپرهیزید زیرا بافت آن از هم باز می شود
• از تابش مستقیم آفتاب به پته جلوگیری کنید

نکات مهم درباره شستشوی پته

نکته ۱: هیچ کاه پته را در ماشین لباسشویی و یا حتی برای خشکاندن سریع آن از خشک کن این دستگاه استفاده نکنید

نکته ۲: پته را هرگز با آب گرم نشورید

نکته ۳: بهتر است برای خشک شدن هر چه سریع تر پته آن را در یک روز گرم و خشک بشورید.

نکته ۴: هیچ گاه پته های سفید و رنگی را با هم نشورید چون امکان رنگ پذیری پته با شال سفید وجود دارد.

شستن پته برای اولین بار توسط پته دوز باید انجام گیرد، زیرا:

• الیاف پته از پشم گوسفند است و امکان دارد بوی ناخوشایندی داشته باشد
• این شستشو برای از بین رفتن خطوط الگو نیز می باشد

نکته: شستن پته توسط هنرمند پته دوز باید قبل از ریش ریش کردن شال انجام بگیرد.

 نحوه اتوکشی پته

بعد از دوخت پته و شستشوی آن پته چروک خواهد شد. برای اتو کردن پته نکات زیر را به خاطر بسپارید:

• حتما از اتوی بخار استفاده کنید
• پته را به پشت پهن کنید و پارچه ی نخی دیگری روی آن قرار دهید
• روی پارچه نخی آب اسپری کنید و سپس به اتو کردن پته بپردازید

نگهداری از پته برای ماندگاری بیشتر

گاهی پته ها در دکور خانه کاربردی ندارند اما برای شما به قدری ارزش دارند که تمایل دارید آن را در صندوقچه ای مانند گنجی زیبا نگهداری کنید. اما پته به دلیل جنس پشمی و یا گاهی پنبه آی آن و همینطور رنگ های طبیعی ای که دارد، به اصلاح بید زده می شود که اگر پشمی باشد بوی نامطبوعی به خود می گیرد و شاید مورد حمله حشرات موذی قرار بگیرد. پس بهتر است به بهترین نحو از آن نگهداری شود:

• برای جلوگیری از آسیب حشرات موذی پته باید در مکانی قرار بگیرد که هوا در آن جریان داشته باشد.
• اگر میخواهید پته را در صندوق و یا چمدان برای مدت طولانی نگهدارید آن را در پارچه ای نخی به همراه یک عدد صابون بپیچید تا از آسیب حشرات و بوی نم و نا در امان باشد.

سعی کنید پته را در شرایطی نگهداری کنید تا نیازی به شستشوی مداوم آن نباشد. مثلا آن ها را در قاب بگذارید؛ و یا اگر از آن ها به عنوان رومیزی استفاده می کنید آن را زیر شیشه و یا سلفون بگذارید.