انگلیسی
عربی
هنر پته دوزی چیست؟
پته دوزی یا فطه دوزی (فته دوزی) و یا سلسله دوزی یکی از صنایع دستی استان کرمان است. این هنر نشان‌دهنده ذوق مردمان کویر مرکزی ایران است که با ذوق خود خیالی رنگین از طبیعت سبز را بر روی پارچه به تصویر می‌کشند.
یکی از رودوزی‌های زیبای ایران پته دوزی است و هنری است که اختصاص به زنان خوش ذوق در استان کرمان دارد و زیبایی خیره‌کننده و چشم‌نوازی دارد.[۲] این رودوزی زیبا را بر روی پارچه‌های پشمی یک رنگ که عریض نامیده می‌شود می‌دوزند نخ‌هایی که بکار می‌رود نخ‌هایی از جنس پشمی هستند و این نخ‌ها ظریف و رنگارنگ هستند و معمولاً به رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز، زرد، نارنجی، قرمز و آبی سفید استفاده می‌شوند، طرح‌های مختلف اعم از انواع بته جقه یا طرح‌های هندسی را استفاده می‌کنند
دوخت پته کرمان عمدتا توسط خانم‌ها انجام می‌شود و نقش مردان در این بین بسیار کمرنگ است. حضور مردان در پته دوزی بیشتر در زنجیره تامین مواد اولیه، ابزار پته دوزی و فروش پته تمام شده خلاصه می‌شود. حضور مردان به عنوان رکن اصلی اقتصادی خانواده در تولید صنایع دستی بستگی به توجیه درآمدی آن هنر دارد. چنانکه در مورد قالی تبریز و فرش ابریشم قم شاهد حضور پررنگ مردان در این صنعت هستیم. هنچنین در منطقه کشمیر (منطقه مورد مناقشه هندوستان و پاکستان) حضور گسترده مردان در تولید پته کشمیر نشان‌دهنده رونق این صنعت است.
از اساتید مرد کرمانی که در پته دوزی صاحب آثاری فاخر و روش بخصوصی بوده‌اند می‌توان به استاد سید علی اکبر کرمانی، استاد فرج الله کرمانی، استاد محسن خان نقاش، استاد حسن بن محسن خان نقاش، استاد زمان خان میر حسینی، استاد شیخ میر رمضان میرسرجانی، استاد کاظم نقاش، استاد احمد خان، استاد احمد علیخان و استاد کربلایی اکبر اشاره کرد.
پته دوزی متعلق به کدام استان است؟
هنر بافت و دوخت از قدیمی ترین هنرهای استان کرمان است. سفرنامه ژان شاردن که چندین مرتبه در دوره صفوی به ایران سفر کرده است، کرمان را یکی از مناطق اصلی دوخت و دوز در ایران معرفی می‌کند. پته کرمان یکی از اصیل‌ترین هنرهای ایران است که متاسفانه آثاری از گذشته‌های دور این هنر بر جای نمانده است. امروزه دوخت پته بیشتر در کرمان، سیرجان، رفسنجان، اختیار آباد، راوند، زرند، سردسیر، حجت آباد و رنگ آباد انجام می‌شود.
مصارف پته دوزی
- رومیزی
- سجاده
- جلد قرآن
- جانماز
- پرده
- کوسن
- زیر لیوانی
نامهای دیگر
- فطه دوزی
- سلسه دوزی
- پته دوزی
نقوش پته دوزی
درپته دوزی این رودوزی زیبا و ظریف از نقش‌ها و طرح‌های کهن ایران زمین شاملبته جقه یا درخت زندگی استفاده می‌شود
تعابیر گوناگون از پته
تعابیر گوناگونی به دست آمده و اختلاف نظر هابعضی پته را نشانهٔ رمزگونه به معنی شعله آتش آتشکده‌های زردشتی می‌دانند گروهی آن را مثل بادام یا الهام ازگلابی برشمردن و آخرین نظریه آن را تجسم شیوهٔ یافته گیاهی هندی که از هند نمونه پته اش بدست آمده تعبییر کرده‌اند
موادتشکیل دهنده پته
مواد تشکیل دهنده پته شامل عریض (پارچه زمینه) و ریس (نخ‌های رنگین) می‌باشند.
عریض
که در گذشته از آن برای دوخت دامن، کت و پالتو نیز استفاده بعمل می‌آمد پارچه‌ای دستباف است که به وسیلهٔ دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید می‌شد؛ ولی در سال‌های اخیر دستگاه‌های چوبی جای خود را به دستگاه‌های تک فاز برقی دادند و پس از آن نیز تدریجابافته‌های کارخانه یی جانشینی عریض‌های دستباف شده و هم‌اکنون پته‌های استان کرمان‌را بیشتر اینگونه پارچه‌های کارخانه یی تشکیل می‌دهد.
ریس
که معمولاً در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی‌تیره، سبز ماشی، لاکی و… مورد استفادهٔ پته دوزان قرار می‌گیرد نوعی نخ پشمی‌دستریس یا ریسیده شده به وسیلهٔ ماشین است که میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازکی نخ مورد مصرف متفاوت می‌باشد؛ ولی بط‌ور متوسط رودوزی هر متر پته به‌حدود ۳۷۵ تا ۴۰۰ گرم نخ احتیاج دارد.
طرز تهیه پته
برای تهیهٔ یک قطعهٔ پته دوزی شده ابتدا عریض را به ابعاد لازم بریده و سپس آن رابدست طراح می‌سپارند و شیوهٔ کار نیز به این صورت است که زنان پته دوز خودمستقیما بط‌راح مراجعه نمی‌کنند و فروشندگان مواد اولیهٔ پته معمولاً مقدار زیادی عریض بریده و طراحی شده در اختیار دارند که به صورت آماده به سوندوزان می‌فروشند.
در مرحله طراحی، ابتدا طرح روی کاغذ کالک ترسیم می‌شود و پس از آن خطوط طرح را بط‌ورمتناسب با سوزن سوراخ کرده و سپس بر روی عریض مورد نظر منطبق می‌سازند و روی آن‌پود در گچ یا خاکهٔ زغال می‌ریزند و این عمل را گرته زنی می‌نامند (برای پارچه‌های تیره ازخاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاک زغال استفاده می‌شود) سپس نقاط مشخص شده را با قلم و مرکب چین روی پارچه مشخص می‌سازند. پس از طراحی، انتخاب نخ و رنگ مط‌رح‌است. رنگ‌های روشن ظرف سال‌های اخیر به پته دوزی راه یافته و رنگ‌های اصیل اغلب تیره‌است.
این مرحله به دلیل آنکه نقوش به‌طور خطی دوخته می‌شود. بمرحله ساق دوزی معروف است. سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر می‌شود؛ که این قسمت رااصطلاحاً آب دوزی یا متن دوزی می‌گویند. مرحلهٔ سوم که یکی از مهم‌ترین مراحل پته‌دوزی می‌باشد مرحله برگ دوزی و سایه زدن با نخ پیرامون گل‌ها و نقش‌ها است. برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و به صورت زیگزاک انجام می‌شود و آن را پتک دوزی نیز می‌نامند (پتک در زبان محلی به معنی جوانه‌است).
پس از اتمام دوخت پته را شسته و با کمک دستگاه مخصوصی بنام نورد اتو زده و آماده ی‌فروش می‌کنند.
یکی از معروفترین پته‌ها، روپوش مقبره شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکارترین پته‌های تولید شده در ایران بوده و بیش از یک قرن از عمر آن می‌گذرد.
معروفترین نقوش پته، طرح پته‌ای یا درخت زندگی است که به نامهای متعدد در پته به کارگرفته می‌شود، مانند پته میری، پته ترمه‌ای، پته جقه‌ای، پته بادامی، پته سربندی، پته افشاری، پته کردستانی و غیره. از دیگر طرح‌های پته دوزی، پیچک ترنج، سروچه، نقوش حیوانی بخصوص پرندگان و لچک ترنجی را می‌توان نام برد.
در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده، جا قرآنی، پرده، رویه، زیر لیوانی، رومیزی، سوزنی، بقچه و… انجام می‌شود.[۵] یکی از جدیدترین محصولات کاربردی پته، جعبه چوبی پته می‌باشد که توسط گروه هنری لنا طراحی شده‌است. این هم نشینی چوب و پته، ترکیب چشم‌نوازی را رقم زده است.
رنگ های سنتی اصلی و فرعی
در یک تقسیم‌بندی چالشی که مورد نقد برخی از هنرمندان پته دوزی است، معمولا از دو نوع رنگ به عنوان رنگ های پته دوزی استفاده می‌شود: ۱. رنگ های اصلی و ۲. رنگ های فرعی. اما در سال‌های اخیر با ورود هنرمندان نوگرا و ایجاد تغییراتی در بازار پته دوزی، رنگ های دیگری نیز به جمع رنگ های سنتی پته اضافه شده است. این رنگ ها را تحت عنوان رنگ های فانتزی شناسایی می‌کنند.
بر اساس این تقسیم‌بندی، رنگ های اصلی عبارتند از: ۱. مشکی، ۲. قرمز (لاکی)، ۳. آبی تیره، ۴. آبی روشن، ۵. سرمه ای، ۶. نارنجی یا زرد، ۷. عنابی و ۸. سفید. در کنار آن، شش رنگ فرعی نیز وجود دارد که در پته های کرمان قابل مشاهده است: ۱. نارنجی روشن، ۲. بنفش تیره، ۳. بنفش روشن، ۴. صورتی تیره، ۵. صورتی روشن و ۶. شتری.
در انجام دوخت فانتزی چه رنگ هایی را با همدیگر ست کنیم؟
رنگ های اولیه و ثانویه
به رنگ های زرد، آبی و قرمز رنگ های اولیه یا اصلی و یا پایه گفته می‌شود که تمامی رنگ های موجود در طبیعت از این سه رنگ به دست می‌آید. از ترکیت این سه رنگ اصلی به صورت دو به دو، سه رنگ دیگر به دست می‌آید که به آنها رنگ های ثانویه گفته می‌شود.
ترکیت زرد + آبی: سبز
ترکیب زرد + قرمز: نارنجی
ترکیب آبی + قرمز: بنفش
نگهداری از پته و نکات آن
نگهداری اصولی و صحیح از صنایع دستی که هم ارزش مادی و معنوی بالایی دارند و هم به طور ذاتی آسیب پذیر و شکننده هستند، دغدغه مهمی برای همه محسوب می شود. نگهداری از پته و دیگر رودوزی های سنتی نیز که شدیدا در معرض آلودگی و تخریب هستند نیازمند برنامه ای دقیق است.
شستشوی پته
از آنجا که منسوجات به ویژه منسوجات پشمی و کُرک دار آلودگی را به راحتی به خود جذب می کنند، باید بدانیم که روش آلودگی زدایی و شستشوی آن ها چگونه است. بافت پته ظریف است و رنگ های آن طبیعی و روش رنگ آمیزی الیاف آن سنتی می باشد؛ از این رو اگر روش درستی در شستشوی آن اتخاذ نشود به بافت و رنگ های آن آسیب می رسد.
مراحل شستشوی پته
- پودر یا مایع لباس شویی بدون آنزیم را در ظرفی از آب سرد حل کنید
- پته را در آب محلول غوطه ور کنید
- چند دقیقه پته را در این محلول بچرخانید
- آب کشی کامل کنید
- از چلاندن پته خودداری فرمایید
- بعد از آبکشی کامل پته را بر سطحی صاف پهن کنید
- از آویزان کردن پته به بند رخت به شدت بپرهیزید زیرا بافت آن از هم باز می شود
- از تابش مستقیم آفتاب به پته جلوگیری کنید
نکات مهم درباره شستشوی پته
نکته ۱: هیچ کاه پته را در ماشین لباسشویی و یا حتی برای خشکاندن سریع آن از خشک کن این دستگاه استفاده نکنید
نکته ۲: پته را هرگز با آب گرم نشورید
نکته ۳: بهتر است برای خشک شدن هر چه سریع تر پته آن را در یک روز گرم و خشک بشورید.
نکته ۴: هیچ گاه پته های سفید و رنگی را با هم نشورید چون امکان رنگ پذیری پته با شال سفید وجود دارد.
شستن پته برای اولین بار توسط پته دوز باید انجام گیرد، زیرا:
- الیاف پته از پشم گوسفند است و امکان دارد بوی ناخوشایندی داشته باشد
- این شستشو برای از بین رفتن خطوط الگو نیز می باشد
نکته: شستن پته توسط هنرمند پته دوز باید قبل از ریش ریش کردن شال انجام بگیرد.
نحوه اتوکشی پته
بعد از دوخت پته و شستشوی آن پته چروک خواهد شد. برای اتو کردن پته نکات زیر را به خاطر بسپارید:
- حتما از اتوی بخار استفاده کنید
- پته را به پشت پهن کنید و پارچه ی نخی دیگری روی آن قرار دهید
- روی پارچه نخی آب اسپری کنید و سپس به اتو کردن پته بپردازید
نگهداری از پته برای ماندگاری بیشتر
گاهی پته ها در دکور خانه کاربردی ندارند اما برای شما به قدری ارزش دارند که تمایل دارید آن را در صندوقچه ای مانند گنجی زیبا نگهداری کنید. اما پته به دلیل جنس پشمی و یا گاهی پنبه آی آن و همینطور رنگ های طبیعی ای که دارد، به اصلاح بید زده می شود که اگر پشمی باشد بوی نامطبوعی به خود می گیرد و شاید مورد حمله حشرات موذی قرار بگیرد. پس بهتر است به بهترین نحو از آن نگهداری شود:
- برای جلوگیری از آسیب حشرات موذی پته باید در مکانی قرار بگیرد که هوا در آن جریان داشته باشد.
- اگر میخواهید پته را در صندوق و یا چمدان برای مدت طولانی نگهدارید آن را در پارچه ای نخی به همراه یک عدد صابون بپیچید تا از آسیب حشرات و بوی نم و نا در امان باشد.
سعی کنید پته را در شرایطی نگهداری کنید تا نیازی به شستشوی مداوم آن نباشد. مثلا آن ها را در قاب بگذارید؛ و یا اگر از آن ها به عنوان رومیزی استفاده می کنید آن را زیر شیشه و یا سلفون بگذارید.
